Quan điểm về Thi-ca[ChNg ttt]:việc dịch Thơ

Quan điểm về Thi-ca (ChNg/ttt) : việc dịch thơ
Khi mới gia nhập CTT, ChNg đã phác hoa một quan điểm riêng về tiêu chuẩn chọn một bài thơ HAY. Không phải là một nhà chuyên khảo văn học,hôm nay ChNg xin phác hoạ thêm 1 quan điểm khác về việc dịch thơ ngôn ngữ ngoại quốc sang Tiếng Việt,nhân dịp ChNg mới nhận được một bài phát biểu của một học giả trong nước.Vậy trong 1,2 ngày nghỉ Tết DL,ChNg xin mời các bạn HAPPY NEW YEAR bằng một đề tài văn học VN liên quan đến Đại thi hào Nguyễn-Du,với sự góp ý của ChNg coi như là một đóng góp nho nhỏ cho Web CTT để Mục Sưu Tầm sinh đông lên một chút sau bao lâu im hơi lặng tiếng. ChNg hiểu rằng các bạn thành viên từ lâu,với thái độ khiêm cung,đã dè dặt trong việc góp bài cho Mục này vì biết chọn cái gì trong cái kho tàng văn học vĩ đại của thế giới mà thoả mãn được cảm quan đa dạng của độc giả?,thôi thì ChNg cứ đánh bạo làm công việc này vậy,nếu có gì không phải xin các bạn cứ thẳng thắn sửa sai. Cảm ơn.
ChinhNguyen, Dec 31/12/12,11.00 PM

Trích bài Phát biểu của Học giả P.M.K ngày 28/12/2012


+ “Khất thực”- 乞 食- là bài thơ thất ngôn tứ tuyệt (thể bằng) của đại thi hào Nguyễn Du. Phần chữ Hán, phiên âm Hán Việt thì mọi người hoàn toàn thống nhất :

Chữ Hán trong nguyên bản :


乞 食

阮 攸



嶒 崚 長 劍 倚 青 天

輾 轉 泥 塗 三 十 年

文 字 何 曾 為 我 用

饑 寒 不 覺 受 人 憐

Phiên âm Hán Việt :


KHẤT THỰC

Nguyễn Du

Tằng lăng trường kiếm ỷ thanh thiên

Triển chuyển nê đồ tam thập niên.

Văn tự hà tằng vi ngã dụng

Cơ hàn bất giác thụ nhân liên.


Nhưng hiểu thơ của người xưa, đặc biệt là thơ chữ Hán không dễ vì: bài thơ chữ Hán không viết hoa tên riêng , không có dấu ngắt nhịp điệu, dấu ngắt câu ; thường có điển tích ; không ghi ngày tháng viết bài thơ... nên có sự cảm nhận khác nhau giữa các cá nhân : hiểu nghĩa khác nhau dẫn đến dịch thơ khác nhau .

Thông thường cách làm hiện nay ở một số CLB thơ dịch là : một người sưu tầm bài thơ , dịch nghĩa và

các thi hữu dịch thành thơ . Tùy vốn sống, vốn từ ngữ

và quan niệm về cách dịch... mà có các bài thơ dịch nhiều màu sắc ; nhưng nghĩa gốc của từ ở nguyên bản vẫn thống nhất.

Nói cụ thể về bài “Khất thực”-乞食 của đại thi hào Nguyễn Du , tôi hiểu theo nghĩa từ Hán Việt (tự điển Hán - Việt Đào Duy Anh, Thiều Chửu...) và khi dịch là cố tìm được từ ngữ tương xứng để chuyển ý tứ của từ Hán thành tiếng Việt:

+“Tằng lăng trường kiếm” : kiếm dài ngạo nghễ

長 劍trường kiếm (kiếm dài ) : Ở đây cụ Nguyễn Du đã khéo hình tượng, “nhân cách hóa” cái “gậy dài” của người đi ăn xin (giới khất thực-cái bang- gọi là “đả cẩu bổng ”. Người dũng sĩ, anh hùng ngày xưa luôn mang theo kiếm bên mình ; người ăn xin cũng oai vệ chẳng kém gì khi có “đả cẩu bổng” trên tay ! Bởi thế khi dịch thơ tôi dùng “gậy dài” thay cho “trường kiếm” vì xét thấy không có người đi ăn xin nào mang kiếm , trừ bọn cướp - như ngày nay là bọn trấn lột- luôn mang theo vũ khí .

Câu thơ “tằng lăng trường kiếm ỷ thanh thiên” tôi đã dịch là : Gậy dài ngạo nghễ dựa trời xanh

+tam thập niên : ba mươi năm.

Tôi không nghĩ “tam thập niên” là 30 tuổi , vì nói “tam thập” ta đã đủ hiểu 30 tuổi (tam thập nhi lập),”tứ thập” là 40 tuổi (tứ thập bất hoặc)...v.v..., Vì thế cả câu “triển chuyển nê đồ tam thập niên” tôi hiểu theo nghĩa là “lăn lóc trong đám bùn đất bẩn đã ba mươi năm”, hàm nghĩa đi ăn xin rất vất vả, cực khổ (dịch thành thơ là : bùn đất ba mươi năm khổ hành) .Cái bi hài trong bài thơ này là ở chỗ đó ?! chứ không phải “ ăn xin ở tuổi ba mươi” ; hoặc “nê đồ tam thập niên” là nói về cuộc sống tầm thường , dân dã không có thành tựu mặc dù tuổi đã 30..

+Cụ Nguyễn Du làm thơ ,cũng như chúng ta làm thơ hiện nay, trước hết là miêu tả sự vật đã nhìn thấy, đã suy nghĩ , có cảm xúc với nó (tức cảnh sinh tình).Sau đó là cô đúc, điển hình hóa đối với sự kiện, đối với cảnh vật và cuối cùng là tái hiện sự kiện, cảnh vật , gửi gắm tâm tình mình trong đó. Trong bài “Khất thực”, theo tôi , trước hết cụ Nguyễn Du “mô tả về “cảnh đi ăn mày”, điển hình hóa “cái gậy tre” thành kiếm dài , thời gian đi ăn xin đã kéo dài 30 năm (!) , suy ngẫm ,liên hệ thân phận mình giỏi giang chữ nghĩa , nhưng chữ không giúp ích gì cho mình , vì đến tuổi 30 mà công danh sự nghiệp chưa có , phải sống nhờ, nhận sự giúp đỡ cưu mang của người khác , chẳng khác nào người đi ăn xin Ý tại ngôn ngoại trong thơ cụ phải chăng là như thế ?

Tuy nhiên , dịch thơ từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt , và ngược lại , là phải trung thành với nghĩa chữ, câu văn của bài thơ (chuyển ngữ một cách chuẩn xác , sống động ) chứ không phải viết lại bài thơ theo ý nghĩ “mới mẻ” của mình, của thời đại mình , hoặc dịch một cách máy móc “mots à mots”. Chính vì hiểu , cảm nhận thơ của người thời đại trước khác nhau và quan điểm , mục đích dịch thơ khác nhau , nên có sự khác nhau , thậm chí trái ngược nhau, giữa bài dịch của người này với người kia , như chúng ta đã thấy lâu nay trên sách báo .


+Với vốn chữ nghĩa ít ỏi, tôi đã dịch toàn bài “Khất thực” như sau :

ĐI ĂN XIN

Gậy dài ngạo nghễ dựa trời xanh

Bùn đất ba mươi năm khổ hành*

Chữ nghĩa với ta nào giúp ích

Cuộc đời đói rét lụy nhân tình **

..............


Và dưới đây là phần góp ý của ChNg:
.................,
Vừa đúng ngày cuối năm 2012 tại HK,và ngày đầu năm 1/1/2013 tại VN,nhận được món quà văn nghệ của ..... như một Chào Mừng Năm Mới,thật là vinh hạnh cho tôi.
Trên đây là những giòng trọng yếu trong bài Phát biểu của ..... mà tôi thường có thói quen copy/paste để nắm vững nội dung sau khi đọc phần lớn các bài văn mình sẽ reply.Riêng về bài Phát biểu này,tất cả tôi đều lấy làm tâm đắc,vì nó rất chi tiết,đầy đủ dẫn chứng cả Hán tự cũng như Chữ Nôm,mà chĩ có một học giả lão thành (như ....) mới viết nên được.
Tuy nhiên,đối lại những điều tâm đắc, chỉ có một điều rất nhỏ mà tôi phân vân,nhưng cũng hết sức thành thật tỏ bày: Theo ý riêng tôi,một dịch giả càng đi sát với bản văn gốc thì càng làm thoả mãn những người đọc từng chuyên chú đến tính cách nguyên bản (như tôi,nhất là trước khi xét Tình tôi thường xét Lý trước đã_có lẽ quan điểm này đã bắt nguồn từ sự méo mó sở học và nghề nghiệp của mình).Điều này có nghĩa :ngoại trừ trường hợp đặc biệt, tôi muốn ưu tiên tôn trọng nội dung theo đúng nguyên ngữ của văn bản gốc một khi làm công việc dịch thuật.
Theo tài liệu W trên Google,Nguyễn Du sinh 1765,khoảng từ sau 19 tuổi làm Cố vấn Quân sự dưới thời Trịnh,đã từ chối phục vụ Tây Sơn(1786) vào thời Trịnh thoái trào,sau đó,khi nhà TS mạt,phục vụ Nguyễn Ánh (từ 1802),làm đến chức Sứ Thần sang Trung quốc(1813) và sau đó nữa...Cho thấy Ng.Du làm quan từ khoảng 1785/1786 đến 1913/? ,tức khoảng ba chục năm.Vậy bài thơ KHẤT THỰC của Ng.Du đã ra đời sau 30 năm làm quan từ nhỏ tới lớn về Võ cũng như Văn,mà nội dung trường kiếm và tam thập niên đã phản ảnh đúng sự thật.
Lược thuật sự nghiệp làm quan của Ng.Du như trên,tôi muốn nhấn mạnh điểm: Nếu giữ nguyên ý gốc trường kiếm cho bài dịch thì sẽ : 1/-phản ảnh đúng 100% sự nghiệp Ng-Du. 2/-phản ảnh cái khẩu khí/khí phách thường có trong thi ca của giới Nhà Nho Quan-trường nước ta ngày xưa và vẫn được người đời ca tụng. Có đủ 2 điểm ấy,đại thi hào Nguyễn-Du xứng đáng được hậu bối tôn sùng. (Còn dịch giả khác dịch tam thập niên thành ý nghĩa năm 30 tuổi thì thật quả không thể chấp nhận).
ChinhNguyên , Dec 31/12/12 , 11.15 PM

Kính gởi bác Chính Nguyên.
Tôi có đọc qua bài quan điểm thi ca của bác, CT nhận thấy bác am tường nhiều về thơ chữ Hán của Nguyễn Du nhất là có bài dịch của Bác rất hay:
ĐI ĂN XIN

Gậy dài ngạo nghễ dựa trời xanh

Bùn đất ba mươi năm khổ hành*

Chữ nghĩa với ta nào giúp ích

Cuộc đời đói rét lụy nhân tình **
CT có một góp ý nhỏ là tại sao bác không dùng chữ "nhân sanh" cho hợp vần Xanh Thành ở trên đồng thời cũng sát nghĩa với câu:"Cơ hàn bất giác thụ nhân liên."
Một điều nữa là CT có một đề nghị là bác nên trích dẫn nguồn bài thơ từ trang WEB nào địa chỉ và tên tác giả rõ ràng để người đọc vào đọc trọn vẹn bài viết của tác giả đó, thì mới đồng thuận hay không. Ngày nay bùng nổ về thông tin, không phải cần dấu tên tác giả hay viết tắt PMK văn vân, như vậy rất khó mà nhận định và góp ý, Đồng thời chẳng biết bài đó đăng ở đâu? nguồn nào?
Bởi vì bác có viết:
"nếu có gì không phải xin các bạn cứ thẳng thắn sửa sai. Cảm ơn."
Nếu không thì nên góp ý ngay vào trang của tác giả tôt hơn.
Cam Tu

Cảm ơn bạn Cam Tu,
Tôi vừa mở CTT.Theo thói quen hay Reply ASAP:
1-[bài dịch của Bác...+ nguồn bài thơ...tên tác giả...bài viết của tác giả...]: bạn quên rồi đấy,tác giả là PMK,không phải tôi!
2-[nhân sanh]: nếu có thể tôi sẽ đề nghị dịch giả. Nhưng nếu dùng [nhân sanh],e trùng lặp,mà bài thơ đã ngắn thì sự trùng lặp càng dễ thấy.
3-Mục đích của tôi trong bài Góp Ý này chỉ là :nêu một quan điểm (cá nhân) về việc dịch Thơ,chứ không có tham vọng nào khác, và cũng chẳng [am tường nhiều về thơ chữ Hán],chẳng qua là thấy mục Sưu Tầm ít ai lai vãng nên lên tiếng chút chút cho [dzui dzẻ]. Trong trường hợp 2 chữ [trường kiếm] ,tôi chỉ muốn dựa vào sự phân tích sự nghiệp và khuynh hướng thi ca của các nhà Nho cổ điển nước ta,riêng của Ng.Du,để người dịch nên tôn trọng lời&ý của bài thơ gốc.Chính việc dịch 2 cụm chữ [trường kiếm]và [tam thập niên]này mà từ 2,3 hôm nay tôi đã có 2 cuộc trao đổi riêng rất tích cực và thành thật (không dám nói là bút chiến):một giữa tôi và dịch giả PMK,một giữa tôi và một văn hữu có nội lực thâm hậu trong lãnh vực Thơ cổ của Trung quốc và Việt Nam. Vậy chỉ ở quan điểm này mà [nếu có gì không phải xin các bạn cứ thẳng thắn sửa sai].
4-Bài Quan điểm nói trên của ChNg đã dựa trực tiếp vào Email góp ý riêng của tôi gởi dịch giả,nên thấy không cần nêu đích danh dịch giả và Nguồn.Xin bạn cảm thông.
Ước mong từ nay CTT sẽ hân hạnh được đón nhận tác phẩm của bạn.